" डॉ. जयंत नारळीकर : एक दूरदर्शी विचारवंत " : लेखन

डॉ. जयंत नारळीकर : एक दूरदर्शी विचारवंत

जयंत विष्णु नारळीकर हे भारतीय खगोलशास्त्रज्ञ, सैद्धांतिक भौतिकशास्त्रज्ञ आणि विज्ञानप्रसारक म्हणून जागतिक कीर्तीचे व्यक्तिमत्त्व आहेत. त्यांचा जन्म १९ जुलै १९३८ रोजी कोल्हापूर येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचा साहित्य आणि गणिताशी गाढा संबंध होता, तर आई संस्कृत पंडिता होत्या. त्यामुळे बालपणापासूनच जयंत नारळीकर यांना गणित, विज्ञान आणि भाषा यांचा उत्तम संगम लाभला.

*शिक्षण व प्रारंभिक कारकीर्द*

जयंत नारळीकर यांनी पदवी शिक्षण मुंबई विद्यापीठात पूर्ण केल्यानंतर पुढील शिक्षणासाठी केंब्रिज विद्यापीठात प्रवेश घेतला. केंब्रिजमधील फिट्झविल्यम कॉलेजमध्ये त्यांना नोबेल पारितोषिक विजेते फ्रेड हॉयल यांच्यासोबत काम करण्याची संधी मिळाली. त्यांची गणितीय सुस्पष्टता आणि सैद्धांतिक भौतिकशास्त्रातील गाढा अभ्यास लक्षात घेता, त्यांना अल्पावधीतच मान्यता मिळाली. त्यांचा पीएच.डी. प्रबंध "मैत्रिक्स थिअरी ऑफ ग्रॅव्हिटी" या विषयावर होता. त्यात त्यांनी आइंस्टाईनच्या सापेक्षता सिद्धांतावर आधारित गुरुत्वाकर्षणाच्या पर्यायी सिद्धांताचा सखोल अभ्यास केला होता. ही कामगिरी त्यांचं वैज्ञानिक क्षेत्रातील महत्व अधोरेखित करणारी ठरली.

*स्थिरावलेली विश्वसिद्धांताची मांडणी*

१९६०च्या दशकात जयंत नारळीकर आणि फ्रेड हॉयल यांनी मिळून "होईल-नारळीकर सिद्धांत" (Hoyle-Narlikar Theory) मांडला. हा सिद्धांत बिग बँग सिद्धांताला पर्याय म्हणून समोर आला होता. या सैद्धांतिक मांडणीत असे गृहित धरले गेले की, विश्व हे अनंत काळापासून अस्तित्वात आहे आणि त्यात वेळोवेळी नवीन वस्तुमान निर्माण होत असते. हे सृष्टीचे सातत्य (steady state cosmology) या संकल्पनेवर आधारित होते. या सिद्धांतात त्यांनी मॅचचे तत्त्व (Mach's Principle) विज्ञानात पुन्हा अधोरेखित केले आणि वस्तुमान हे इतर वस्तूंच्या उपस्थितीवर अवलंबून असते असा विचार मांडला. हा दृष्टिकोन त्या काळात क्रांतिकारी मानला गेला. यामुळेच त्यांना सैद्धांतिक भौतिकशास्त्रात एक स्वतंत्र स्थान प्राप्त झाले.

*भारतात विज्ञानाचा विकास*

विदेशात सन्मान आणि यश संपादन केल्यानंतरही जयंत नारळीकर भारतात परतले. त्यांनी इंटर युनिव्हर्सिटी सेंटर फॉर अ‍ॅस्ट्रॉनॉमी अ‍ॅन्ड अ‍ॅस्ट्रोफिजिक्स (IUCAA), पुणे या संस्थेची स्थापना केली आणि त्याचे पहिले संचालक म्हणून कार्यभार सांभाळला. ही संस्था आज भारतातील खगोलशास्त्र आणि सैद्धांतिक भौतिकशास्त्रासाठी एक आघाडीची संशोधन संस्था म्हणून ओळखली जाते. ते नेहमीच म्हणतात की "भारतातच विज्ञान करणे शक्य आहे, जर आपण योग्य वातावरण आणि स्वायत्तता वैज्ञानिकांना दिली तर." त्यांच्या या दृष्टिकोनामुळेच IUCAA मध्ये अनेक नामवंत शास्त्रज्ञांनी काम केले आहे.

*विज्ञान प्रसारातील योगदान*

जयंत नारळीकर हे विज्ञान प्रसारासाठीही तितकेच प्रसिद्ध आहेत. त्यांनी मराठी व इंग्रजीतून अनेक विज्ञानकथा, लघुनिबंध आणि पुस्तके लिहिली आहेत. आमच्या विश्वाची कहाणी, ब्रह्मांडाचा शोध, नवे विश्व, ब्लॅक होलचे रहस्य ही त्यांची काही प्रसिद्ध पुस्तके आहेत. त्यांची विज्ञानकथाही वैज्ञानिक तत्त्वांवर आधारित असून, त्यात कल्पकता आणि वैज्ञानिक वास्तव यांचा सुरेख संगम असतो. या कथा केवळ मनोरंजनासाठी नाहीत तर वाचकांमध्ये वैज्ञानिक दृष्टिकोन विकसित करण्याचा उद्देश बाळगून लिहिल्या जातात. विज्ञानाचे गूढ, त्यामागचे तत्त्वज्ञान, आणि मानवजातीच्या भविष्यातील शक्यता या विषयांचा त्यांनी प्रभावीपणे उपयोग केला आहे.

*वैज्ञानिक दृष्टिकोन व सामाजिक जबाबदारी*

जयंत नारळीकर यांचा एक विशेष पैलू म्हणजे विज्ञान आणि अध्यात्म यामधील स्पष्ट भेद त्यांनी सातत्याने मांडला आहे. त्यांनी अंधश्रद्धा निर्मूलन, चमत्कारांविरुद्ध वैज्ञानिक विश्लेषण, आणि समाजात वैज्ञानिक दृष्टिकोन रुजवण्यासाठी अनेक वेळा आवाज उठवला आहे. त्यांनी अनेक वेळा माध्यमांमध्ये व जनतेसमोर असे वक्तव्य केले आहे की, "जेथे विज्ञान आहे तेथे चमत्कार असू शकत नाहीत."त्यांनी 'विज्ञानात चमत्कार नाहीत, तर वैज्ञानिक तत्त्वे आहेत' हे जनतेला समजावून सांगण्यासाठी अनेक व्याख्याने आणि कार्यक्रम घेतले आहेत. त्यांची वैज्ञानिक प्रामाणिकता आणि निस्सीम बौद्धिक प्रामाणिकता यामुळेच ते आजही तरुण वैज्ञानिकांसाठी प्रेरणास्थान ठरतात.

*पुरस्कार व सन्मान*

त्यांच्या उल्लेखनीय योगदानासाठी त्यांना अनेक राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय सन्मान प्राप्त झाले आहेत. त्यामध्ये पद्मभूषण (२००४), भारतीय विज्ञान अकादमीचे सदस्यत्व, UNESCO कलिंग पुरस्कार (१९९६) हे महत्त्वाचे आहेत. त्यांच्या संशोधन कार्याचा गौरव अनेक देशांतील शास्त्रज्ञांनी केला आहे.

जयंत नारळीकर हे केवळ एक महान वैज्ञानिक नाहीत, तर एक दूरदृष्टी असलेले विचारवंत, उत्तम शिक्षक, प्रभावी लेखक आणि विज्ञानाच्या समाजप्रबोधनासाठी झटणारे कार्यकर्ते आहेत. त्यांच्या वैज्ञानिक दृष्टिकोनामुळे विज्ञानाची खरी महत्ता समाजात रुजली. त्यांनी विज्ञानाला एका बौद्धिक आनंदाचा, आणि संशोधनाचा एक सामाजिक हेतू असलेल्या प्रवासात परिवर्तित केले.

आजच्या कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या, क्वांटम संगणनाच्या आणि खगोल जीवशास्त्राच्या युगातही जयंत नारळीकर यांचे विचार आणि सिद्धांत प्रेरणा देतात. त्यांनी दिलेला संदेश स्पष्ट आहे – विज्ञान हे केवळ प्रयोगशाळेतले नाही, तर समाजघडणीसाठी आवश्यक असलेले बौद्धिक साधन आहे

भारतीय विज्ञानाच्या आकाशात चमकणारा एक तेजस्वी तारा आज निखळला आहे. प्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञ, सैद्धांतिक भौतिकशास्त्राचे शिल्पकार, विज्ञानप्रसारक आणि विचारवंत डॉ. जयंत विष्णु नारळीकर यांचे निधन हे विज्ञानविश्वासाठी अपूरणीय नुकसान आहे. त्यांनी विज्ञान क्षेत्राला दिलेले योगदान, वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचा प्रसार आणि तरुणांमध्ये संशोधनाची ज्योत पेटवण्याचे कार्य हे आजही लाखो लोकांच्या मनावर कोरले गेले आहे.

*एक तेजस्वी वैचारिक प्रवास*

जयंत नारळीकर यांचा जन्म १९३८ साली झाला. त्यांचे शिक्षण अत्यंत तल्लख होते. त्यांनी केंब्रिज विद्यापीठातून शिक्षण घेतले आणि जगप्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञ फ्रेड हॉयल यांच्यासोबत कार्य करताना "हॉयल-नारळीकर सिद्धांत" मांडला. बिग बँग सिद्धांताला पर्याय देणारा हा सिद्धांत खगोलशास्त्रातील एक क्रांतिकारी विचार होता. हा विचार त्यांनी भारतात परत आल्यावरही सातत्याने विकसित केला.पुढे त्यांनी पुण्यात IUCAA (Inter-University Centre for Astronomy and Astrophysics) या आंतरविद्यापीठ केंद्राची स्थापना करून देशातील खगोलशास्त्र संशोधनाच्या नव्या युगाची मुहूर्तमेढ रोवली. त्यांनी भारतातील विज्ञान संशोधनास आंतरराष्ट्रीय स्तरावर नेण्यासाठी मोठे प्रयत्न केले.

*वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचे एक प्रतीक*

जयंत नारळीकर हे केवळ प्रयोगशाळेतील वैज्ञानिक नव्हते, तर ते विज्ञानाचे एक सामाजिक भान ठेवणारे कार्यकर्ते होते. त्यांनी अनेकदा अंधश्रद्धेविरुद्ध भूमिका घेतली. त्यांच्या लेखनातून आणि व्याख्यानांतून त्यांनी तरुणांमध्ये वैज्ञानिक विचारसरणी रुजवली. त्यांच्या विज्ञानकथा आणि मराठी-इंग्रजीतील साहित्याने विज्ञान सामान्यांपर्यंत पोचवले.त्यांच्या लेखनशैलीत वैज्ञानिक सुस्पष्टता, कल्पनाशक्ती आणि लोकाभिमुखता यांचा सुरेख मिलाफ आढळतो. त्यांनी विज्ञानाबरोबरच सामाजिक विषयांवरही अभ्यासपूर्ण मते मांडली. "चमत्कार" नामक गैरसमजुतींना विज्ञानाच्या उजेडात तपासण्याची आणि त्यातून सत्य शोधण्याची सवय त्यांनी समाजाला लावली.

*नम्रता, प्रामाणिकता आणि मूल्यमापन*

जयंत नारळीकर यांचे व्यक्तिमत्त्व अत्यंत नम्र, पण बौद्धिक दृष्टिकोनाने ठाम होते. त्यांनी नेहमीच विज्ञानाची सेवा ही प्रामाणिकतेने केली. नोबेल पुरस्कार मिळावा अशी सैद्धांतिक मांडणी त्यांनी केली होती, पण प्रसिद्धीच्या झगमगाटापेक्षा ज्ञानाचा प्रचार आणि प्रसार हेच त्यांचे ध्येय राहिले.विज्ञानातील गुंतागुंतीचे सिद्धांत सर्वसामान्यांना समजावून सांगण्याचे अप्रतिम कौशल्य त्यांच्याकडे होते. त्यांची शैक्षणिक शैलीही विद्यार्थ्यांना प्रेरणा देणारी होती. त्यांनी अनेक विद्यार्थ्यांना संशोधनाच्या वाटेवर चालण्याचा आत्मविश्वास दिला.

*एका महान वैज्ञानिकास अखेरचा नमस्कार*

डॉ जयंत नारळीकर यांच्या २० मे २०२५ रोजी झालेल्या निधनामुळे विज्ञानविश्वाची एक मोठी हानी झाली आहे. त्यांनी भारतात विज्ञानाची वाट उघडली, संशोधनाच्या संधी निर्माण केल्या, आणि विज्ञान हे जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे हे समाजाला पटवून दिले. त्यांचा वारसा नव्या पिढीत विज्ञानासाठी समर्पित होणाऱ्या तरुणांच्या माध्यमातून पुढे जाईल.

आपल्या कार्यातून, विचारातून आणि लेखनातून ते अजूनही आपल्या सोबत आहेत. त्यांच्या जाण्याने एक शून्य निर्माण झाले आहे, पण त्यांच्या कार्यामुळे अनेक नवीन विश्वांची दारे उघडली गेली आहेत.

डॉ. जयंत नारळीकर यांना आमच्या व अभियंता सुपर मासिकाच्या वतीने स्मृतीला शतशः नमन. विज्ञानाच्या मार्गावर त्यांनी दाखवलेला प्रकाश आपल्या पावलांना दिशा देत राहील.

डॉ संजय वसंत जगताप

साहित्यिक, निवेदक, सहसंपादक

" डॉ. जयंत नारळीकर : एक दूरदर्शी विचारवंत " : लेखन - संजय जगताप