राजर्षी शाहू महाराज यांचे शैक्षणिक कार्य – एक दूरदृष्टीपूर्ण क्रांती

 राजर्षी शाहू महाराज यांचे शैक्षणिक कार्य – एक दूरदृष्टीपूर्ण क्रांती

२६ जून हा दिवस म्हणजे सामाजिक समतेचा, शैक्षणिक जागृतीचा आणि न्याय्य शासनव्यवस्थेचा उद्गाता ठरलेल्या राजर्षी शाहू महाराजांचा जन्मदिवस. १८७४ साली जन्मलेले कोल्हापूरचे हे यशवंतराव घाटगे पुढे संपूर्ण भारतात “राजर्षी शाहू महाराज” म्हणून ओळखले गेले. त्यांचे आयुष्य म्हणजे वंचित, उपेक्षित समाजासाठी अर्पण केलेली एक अखंड तपश्चर्या. परंतु त्यांच्या कार्याचा केंद्रबिंदू होता शिक्षण. कारण शाहू महाराजांना ठाऊक होते की समाज परिवर्तनाचा, स्वातंत्र्याचा आणि समतेचा खरा पाया हा शिक्षणच असतो.

भारताच्या इतिहासात सामाजिक न्याय, समता, शिक्षण व उदारमतवाद यांच्या पायावर एक आदर्श राज्यकारभार उभारणाऱ्या थोर राजाचा उदय विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीस झाला. त्यांचे नाव होते – राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज. 26 जून 1874 रोजी जन्मलेले शाहू महाराज म्हणजे केवळ कोल्हापूरच्या गादीवर असणारे एक शासक नव्हते, तर ते एक समाजसुधारक, शिक्षणप्रेमी आणि दलित, वंचित, महिला, शेतकरी, कामगार यांच्यासाठी झटणारे एक युगपुरुष होते. त्यांच्या जन्मदिनाच्या निमित्ताने त्यांच्या शैक्षणिक कार्याचा सखोल आढावा घेणे, ही केवळ त्यांच्या कार्याची आठवण नव्हे, तर आजच्या शिक्षणव्यवस्थेसाठी दिशादर्शक प्रकाशही आहे.

शिक्षण हेच परिवर्तनाचे साधन

राजर्षी शाहू महाराज हे स्वातंत्र्यपूर्व काळातील पहिले असे राजकारणी होते ज्यांनी शिक्षणाला सामाजिक न्यायाच्या दृष्टीकोनातून पाहिले. त्या काळात शिक्षण ही ब्राह्मण व उच्चवर्णीयांची मक्तेदारी होती. मागासवर्गीय, शूद्र, दलित समाज शिक्षणाच्या प्रकाशापासून कोसो दूर होता. अशा परिस्थितीत शाहू महाराजांनी शिक्षण हे सर्वसामान्यांचे हक्काचे साधन बनवले.

नि:शुल्क आणि सक्तीचे प्राथमिक शिक्षण

शाहू महाराजांनी १८९४ मध्ये कोल्हापूर संस्थानाची जबाबदारी स्वीकारताच सर्वप्रथम प्राथमिक शिक्षण अनिवार्य आणि नि:शुल्क केले. १९१७ मध्ये त्यांनी एक आदेश काढून ६ ते १२ वयोगटातील मुलामुलींना अनिवार्य शिक्षण देणे बंधनकारक केले. पालकांनी जर आपल्या मुलांना शाळेत पाठवले नाही तर त्यांना दंड करण्यात येई. ही धोरणे आजच्या आधुनिक शिक्षण अधिकार कायद्याच्या (RTE) पूर्वसुरी ठरतात.

शिक्षणाचे सार्वत्रिकीकरण : दलित आणि वंचितांच्या शिक्षणासाठी झुंज

मागासवर्गीय विद्यार्थ्यांसाठी शिष्यवृत्ती योजना

शाहू महाराजांचे सर्वात क्रांतिकारी कार्य म्हणजे मागासवर्गीय व दलित विद्यार्थ्यांसाठी शिष्यवृत्ती योजना सुरु केली. ही योजना म्हणजे त्यांच्या दृष्टिकोनाची व्यापकता दर्शवते. ते केवळ आर्थिक मदत देत नव्हते, तर ती एक सन्मानाची संधी होती. शिक्षण घेण्यासाठी दलित मुलांना मदतीसाठी अनेकदा स्वतःच्या तिजोरीतून पैसे दिले जात. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनाही शाहू महाराजांकडून शिक्षणासाठी आर्थिक मदत मिळाली होती. ही गोष्ट त्यांच्या शैक्षणिक धोरणाचे महत्त्व स्पष्ट करते. शाहू महाराजांनी शिक्षण हे केवळ उच्चवर्णीय, संपन्न आणि शहरी लोकांचे एकाधिकार नसून प्रत्येक भारतीयाचे मूलभूत अधिकार आहे, ही धारणा ठामपणे मांडली. 1902 मध्ये त्यांनी मुफ्त व सक्तीचे प्राथमिक शिक्षण लागू केले. हे भारतातील पहिले अशा स्वरूपाचे उदाहरण होते. विशेषतः अस्पृश्य समजल्या गेलेल्या जातींतील मुला-मुलींना शाळेत आणण्यासाठी त्यांनी शैक्षणिक शुल्क माफ करून मोफत शिक्षणाची व्यवस्था केली.

प्रसिद्ध उदाहरण: कोल्हापूर राज्यात अस्पृश्य समाजातील मुलांसाठी स्वतंत्र वसतीगृह, शाळा आणि आर्थिक सवलती Shahumaharaj यांनी उपलब्ध करून दिल्या. त्यांच्या या कार्यामुळे बरेच दलित विद्यार्थी शिकून समाजात पुढे आले.

शिक्षणात आरक्षणाची पहिली पायरी

राजर्षी शाहू महाराज हे भारतातील आरक्षण धोरणाचे जनक मानले जातात. 1902 मध्ये त्यांनी कोल्हापूर संस्थानात सरकारी सेवांमध्ये ५०% आरक्षणाची घोषणा केली. हे आरक्षण मागासवर्गीय, शूद्र-अतिशूद्र आणि गरीबांना दिले गेले. ही आरक्षण व्यवस्था केवळ नोकरीपुरती मर्यादित नव्हती, तर उच्च शिक्षणात प्रवेशासाठीही त्यांनी समान संधी उपलब्ध करून दिली. त्यांची धारणा स्पष्ट होती : "जर समाजाच्या दुर्बल घटकांना शिक्षण व संधी दिल्या नाहीत, तर देशाची खरी उन्नती अशक्य आहे."

स्त्री शिक्षणाची समर्थ उभारणी - महिला शिक्षणासाठी विशेष प्रयत्न

शाहू महाराजांचा दृष्टिकोन फक्त वर्गीय नाही तर लिंगभेदविरहित होता. त्यांनी स्त्रियांसाठी स्वतंत्र शाळा सुरु केल्या. त्या काळात महिलांना शिक्षण देणे म्हणजे रूढी परंपरांचा विरोध करणे होते. परंतु शाहू महाराजांनी अनेक मराठी, उर्दू, हिंदी शाळा उघडून मुलींना शिक्षणाची दारे खुली केली. त्यांनी १९११ मध्ये एक सरकारी अधिसूचना काढून स्पष्ट केले की, "जर मुलगा शाळेत गेला तर मुलीलाही जावेच लागेल." शाहू महाराजांच्या काळात स्त्री शिक्षणाकडे कोणी लक्ष देत नव्हते. परंतु त्यांनी कोल्हापूर राज्यात स्त्री शिक्षणाला विशेष प्रोत्साहन दिले. त्यांनी 1917 साली मुलींकरिता स्वतंत्र शाळांची उभारणी केली. विधवा महिलांसाठीही शिक्षणाची दारे खुली केली. महिलांना केवळ प्राथमिक नव्हे, तर व्यावसायिक शिक्षण घेण्यासही संधी दिली. विशेष कार्यक्रम : विधवा स्त्रियांसाठी सिलाई, भरतकाम, गृहव्यवस्थापन यासारख्या व्यावसायिक कोर्सेस. महिला वसतिगृहांची उभारणी केली .

धर्म, जात, वर्ग भेदाच्या पलीकडील शिक्षण

त्यांच्या शैक्षणिक धोरणामध्ये समाजातील सर्व घटकांसाठी शिक्षण हा मूलभूत हक्क आहे, ही धारणा स्पष्टपणे प्रतिबिंबित होते. त्यांनी कोणत्याही जातीच्या, धर्माच्या विद्यार्थ्याला शाळेच्या प्रवेशापासून रोखले नाही. उलट अस्पृश्य विद्यार्थ्यांना इतरांबरोबर बसवून शिक्षण दिले जावे, यासाठी त्यांनी शिक्षकांनाही स्पष्ट आदेश दिले. शिक्षण समतेसाठी शाहू महाराजांची वचने : "शाळा म्हणजे देवाचा दरबार आहे. तिथे कोणालाही भेदभाव नको."

ग्रंथालये, शिष्यवृत्ती व शैक्षणिक अनुदान

शिक्षणाच्या प्रसारासाठी आवश्यक त्या सर्व सुविधा निर्माण करण्यात शाहू महाराज आघाडीवर होते. त्यांनी अनेक सार्वजनिक व शालेय ग्रंथालयांची स्थापना केली. विद्यार्थ्यांना अभ्यासासाठी पुस्तके मोफत मिळावीत म्हणून शालेय ग्रंथालय योजना राबवली. शिष्यवृत्ती योजना मागासवर्गीय विद्यार्थ्यांसाठी परदेशी शिक्षणासाठी शिष्यवृत्ती (उदा. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना बारिस्टर होण्यासाठी पाठिंबा दिला. सर्वसामान्य गरीब विद्यार्थ्यांसाठी पुस्तके, वह्या, कपड्यांचे अनुदान दिले.  

आधुनिक व व्यावसायिक शिक्षणावर भर

त्यांनी पारंपरिक शिक्षणाव्यतिरिक्त औद्योगिक, कृषी, पशुपालन, हॉटेल मॅनेजमेंट, शिल्पकला यासारख्या व्यावसायिक शिक्षण संस्थांची स्थापना केली. त्यांचा हेतू होता — शिक्षण हे केवळ नोकरीसाठी नसावे, तर उपजीविकेसाठी आणि समाजरचनेत स्वावलंबी होण्यासाठी असावे. महत्वाची शाळा व संस्था : शाहू उद्योग विद्यालय, कोल्हापूर पॉलिटेक्निक , प्रौढ शिक्षण केंद्रे

शिक्षणाच्या माध्यमातून सामाजिक परिवर्तन

शिक्षण हे समाजातील विषमता, अंधश्रद्धा, कर्मकांड, जातीयता यावर उपाय असल्याची त्यांची ठाम धारणा होती. म्हणूनच त्यांनी समाजसुधारणेचा पाया शिक्षणातून घालण्याचा प्रयत्न केला. शाळांमधून जात-पातविरहित संस्कार, राष्ट्रप्रेम, मानवतावाद या मूल्यांचा प्रसार करण्यात आला. उदाहरणार्थ : शाळांमध्ये प्रार्थनांमध्ये सर्वधर्मसमभाव असावा, स्वच्छता व समानतेवर आधारित शालेय व्यवहार, मुलांमध्ये उपदेशात्मक कथा, नीतिकथा यांचा वापर

 

शिक्षकांचा सन्मान व गुणवत्तेवर भर

शिक्षक हे समाजाचे शिल्पकार आहेत, या विचाराने शाहू महाराजांनी शिक्षकांच्या निवडीसाठी कठोर निकष ठेवले. त्यांनी शिक्षकांसाठी प्रशिक्षण व्यवस्था, निवास सुविधा, वेतन यामध्ये मोठी सुधारणा केली. तसेच आदर्श शिक्षकांचा गौरव करत समाजात ‘शिक्षक हा एक सन्माननीय घटक आहे’ हे भान निर्माण केले.

शाहू महाराजांचा प्रभाव – बाबासाहेब आंबेडकरांवर

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना त्यांच्या बालपणी आणि शिक्षणासाठी शाहू महाराजांनी दिलेला आधार हा भारतीय इतिहासातील क्रांतिकारी क्षण होता. शाहू महाराजांनी बाबासाहेबांना शिक्षणासाठी शिष्यवृत्ती दिली, त्यांच्या इंग्लंड आणि अमेरिका प्रवासाला मदत केली. शाहू महाराजांविषयी बाबासाहेबांचे गौरवोद्गार : "शाहू महाराज नसते तर आज मी काय झालो असतो, हे मला ठाऊक नाही. ते माझे खरे ‘राजर्षी’ होते."

शिक्षण क्षेत्रात राजर्षी शाहू महाराजांची अमर आठवण

आज कोल्हापूर विद्यापीठाचे नाव “राजर्षी शाहू महाराज विद्यापीठ” असे आहे. देशभरात शाहू महाराजांच्या कार्याची प्रेरणा घेऊन अनेक संस्था, विद्यापीठे, अभ्यास मंडळे कार्यरत आहेत. त्यांची शैक्षणिक भूमिका केवळ त्यांच्या काळापुरती मर्यादित राहिली नाही, तर आजही ती शिक्षणाच्या प्रत्येक धोरणात दिशादर्शक ठरते.

शाळांची वाढती संख्या आणि गुणवत्तेवर भर

शाहू महाराजांच्या कारकिर्दीत कोल्हापूर संस्थानात प्राथमिक, माध्यमिक व व्यावसायिक शाळांची संख्या मोठ्या प्रमाणात वाढली. १९१८ पर्यंत संस्थानात सुमारे १०० हून अधिक शाळा उघडण्यात आल्या होत्या. यामध्ये शूद्र, अतिशूद्र, मुस्लिम, ब्राह्मण, ख्रिश्चन, महिला इत्यादी सर्वांसाठी वेगवेगळ्या प्रकारच्या शाळा होत्या. त्यांनी इंग्रजी शिक्षणावरही भर दिला, परंतु ते मातृभाषेतील शिक्षणाचे महत्त्वही ओळखत. त्यांनी “आईच्या भाषेतच मूल शिकते ते खरं ज्ञान असतं” या विचाराने स्थानिक भाषांचा पुरस्कार केला.

औद्योगिक आणि व्यावसायिक शिक्षणाची पायाभरणी

फक्त पुस्तकी ज्ञान न देता शाहू महाराजांनी कौशल्याधारित शिक्षणालाही समान महत्त्व दिले. त्यांनी इंडस्ट्रियल स्कूल, ट्रेड स्कूल्स, फार्मिंग स्कूल्स, टेक्निकल स्कूल्स उभारल्या. हा दृष्टिकोन म्हणजे आजच्या Skill India Mission किंवा व्यावसायिक शिक्षण कार्यक्रमांचा आद्यरूप ठरतो.

मुस्लिम, भटके-विमुक्त समाजासाठी शिक्षण

शाहू महाराजांनी मुस्लीम समाजाच्या शिक्षणासाठी खास शाळा उघडल्या. त्यांनी भटक्या जमातींना सन्मानाने जीवन जगता यावे म्हणून त्यांच्यासाठी निवासी शाळा सुरु केल्या. सामाजिक बहिष्कार झेलणाऱ्या जातीजमातींच्या मुलांसाठी ‘होस्टेल सुविधा’ दिल्या. शैक्षणिक लोकशाही ही केवळ संकल्प नव्हती, तर ती त्यांनी कृतीत उतरवली होती.

गुरुजनांसाठी प्रशिक्षण व सन्मान

कोणत्याही शिक्षणव्यवस्थेचा आत्मा म्हणजे शिक्षकवर्ग. शाहू महाराजांनी शिक्षकांना प्रशिक्षित करण्यासाठी Normal School सुरु केल्या. गुणवंत शिक्षकांचा सत्कार, निवृत्त वेतन, प्रगतीसाठी साहाय्य अशा अनेक उपायांनी शिक्षकवर्गाला सन्मानाचे स्थान दिले.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्यावरचा प्रभाव

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी अनेकदा नमूद केले आहे की, “शाहू महाराज नसते तर मी आज इथवर आलो नसतो.” यावरूनच शाहू महाराजांच्या शिक्षणखुंट्याचा समाजावर काय परिणाम झाला हे समजते. त्यांनी डॉ. आंबेडकरांच्या कोलंबिया विद्यापीठातील शिक्षणासाठी मदत केली होती. हा एक ऐतिहासिक क्षण होता – कारण त्यातून एक ‘भारताचे राज्यघटनाकार’ घडत होते.

शैक्षणिक सुधारणा आणि सामाजिक न्याय

शाहू महाराजांचे शिक्षण धोरण केवळ ज्ञान देणारे नव्हते, तर ते सामाजिक सुधारणा घडवणारे होते. त्यांच्या शाळांमध्ये अस्पृश्य, शूद्र, मुस्लिम, स्त्री सर्वांसाठी समान वागणूक होती. त्यांनी पहिल्यांदाच जात-पात न विचारता ‘समान अभ्यासक्रम’ दिला.

शैक्षणिक क्षेत्रातील उल्लेखनीय योजना

1. रात्रशाळा – कामगार वर्गासाठी सुरू केली.

2. वाचकगृहं व ग्रंथालयं – शाळांमध्ये पुस्तकांची सोय.

3. गावोगावी शिक्षण विस्तार – ग्रामीण भागात जास्त शाळा.

4. विविध भाषांमधून शिक्षण – मराठी, उर्दू, इंग्रजी शाळा.

5. शिष्यवृत्ती यादीतील पारदर्शकता – जातीपातीत भेद न करता गुणवत्ता व गरज यावर आधारित निर्णय.

आजच्या काळात शाहू महाराजांचे शिक्षणदर्शन

२१व्या शतकात आज जेव्हा आपण सर्वांसाठी शिक्षण, लिंग समानता, शिक्षणाचा मूलभूत अधिकार, आरटीई कायदा, कौशल्यविकास, NEP 2020 अशा विविध शैक्षणिक सुधारणा पाहतो – तेव्हा आपण सहज ओळखू शकतो की यांची बीजे १०० वर्षांपूर्वीच शाहू महाराजांनी रोवली होती.

शाहू महाराजांचे शैक्षणिक व्रत – अर्धवट न राहिलेली क्रांती

राजर्षी शाहू महाराजांनी सुरु केलेली शिक्षण क्रांती ही फक्त संस्थानापुरती नव्हती, तर तिचा परिणाम संपूर्ण महाराष्ट्रावर, भारतावर आणि इतिहासावर झाला. शिक्षण म्हणजे सामाजिक समता आणि आत्मोन्नतीचे साधन हे त्यांनी कृतीतून दाखवून दिले. आज त्यांच्या जयंतीनिमित्त आपण त्यांना फक्त अभिवादन करून थांबता कामा नये, तर त्यांची विचारसरणी विचारात, कृतीत आणि व्यवस्थेत रुजवणे हाच खरा अभिवादनाचा अर्थ ठरेल. राजर्षी शाहू महाराज हे शिक्षणाचे खरे क्रांतीकारक होते. त्यांनी समाजाच्या तळागाळात शिक्षण पोहोचवण्यासाठी जी झुंज दिली, ती आजही प्रेरणादायी आहे. ते म्हणत, "शिक्षण मिळाले तरच माणूस आपला अधिकार ओळखू शकतो." त्यांचे हे वाक्य म्हणजे शिक्षणाच्या खऱ्या उद्देशाचे संपूर्ण सार आहे.

आज, २६ जून – त्यांच्या जन्मदिनाच्या निमित्ताने आपण त्यांच्या शैक्षणिक कार्याची उजळणी करून शिक्षण क्षेत्रात ‘समता, समावेश व गुणवत्ता’ या तिन्ही तत्त्वांचा पाठपुरावा करू, हीच त्यांना खरी आदरांजली ठरेल.

 

डॉ. संजय वसंत जगताप 

सहसंपादक शिक्षण संजीवनी, अपेक्षा, ककसाड मासिक

www.shikshansanjeevani.com